เฉพาะกิจ 1: พืชที่เล็กที่สุดในโลก

สุทธิพงษ์ พงษ์วร

    จากชื่อเรื่องหลายคนคงจะสังเกตเห็นได้ว่า คงจะต้องมีเรื่องอื่นๆ เกี่ยวกับพืชออกมาอีกอย่างแน่นอน ใช่เลยครับ แต่คงไม่ใช่เฉพาะเรื่องเกี่ยวกับพืชอย่างเดียวเท่านั้น เพราะในโลกของสิ่งมีชีวิต มีอะไรหลายๆ อย่างที่น่าสนใจและถูกบันทึกไว้มากมาย   จนนำมาเขียน   มาเล่าสู่กันฟังไม่รู้เบื่อทีเดียว 

    พืช เป็นสิ่งมีชีวิตที่เราพบเห็นจนชินตา อยู่คู่กับโลกใบนี้มาช้านาน  มีวิวัฒนาการมาอย่างน่าอัศจรรย์  และมีความหลากหลายทางด้านโครงสร้าง  รูปร่าง  เพื่อการปรับตัวให้สามารถดำรงชีวิตในสิ่งแวดล้อมต่างๆ ได้ดี ทำให้เรามีข้อมูลของพืชที่เป็นที่สุดในหลายๆ ด้าน เช่น พืชที่เล็กที่สุด พืชที่ใหญ่ที่สุด  พืชที่อายุมากที่สุด  ดอกไม้ที่ใหญ่ที่สุด พืชน้ำที่ใหญ่ที่สุด ใบไม้ที่ใหญ่ที่สุด พืชที่โตเร็วที่สุด และอื่นๆ ซึ่งเมื่ออ่านแล้วคงจะได้มุมมองอะไรเกี่ยวกับพืชเพิ่มขึ้นอย่างแน่นอน และสามารถนำข้อมูลต่อไปนี้มาช่วยในการสร้างความน่าสนใจให้กับบทเรียน และเชื่อมโยงเข้ากับชีวิตประจำวันได้ 

     เรื่องแรกที่จะกล่าวถึงคือ พืชที่เล็กที่สุด ซึ่งพืชที่เล็กที่สุดจะไม่ใช่สาหร่ายเซลล์เดียวที่เรารู้จักกันเพราะว่าสาหร่ายถูกจัดอยู่ใน Kingdom Protista ดังนั้นตำแหน่งพืชที่เล็กที่สุดจึงตกเป็นของไข่น้ำ (Wolffia) ซึ่งเป็นพืชในวงศ์แหนเป็ด (Duckweed family) ไข่น้ำมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่าWolffia arrhiza * ชื่อพ้องคือ Wolffia globosa **  นอกจากจะได้ตำแหน่งพืชที่เล็กที่สุดแล้วยังได้ตำแหน่งพืชมีดอกที่เล็กที่สุดอีกด้วย 

      แต่ในหนังสือ "Guinness Book of World Records"  ระบุชื่อวิทยาศาสตร์เป็น Wolffia angusta *** มีความยาว 0.61 มิลลิเมตร (0.24 นิ้ว) ความกว้าง 0.33 มิลลิเมตร (0.013 นิ้ว) 

ไข่น้ำอยู่ใน Family Lemnaceae ซึ่งแบ่งย่อยออกเป็น 4 genus คือ

1. genus Lemna
2. genus Spirodela
3. genus Wolffiella
4. genus Wolffia

การจำแนกชนิดของพืชใน Family Lemnaceae (Duckweed family) มีการจัดจำแนกโดยใช้ Dichotomous Key แบบง่ายๆ คือ 

1a. Plant body with 1-several roots. (มีราก 1 รากหรือมากกว่า) 
2a. Root one: ----> genus Lemna ------- มีราก 1 ราก เช่น แหนเป็ดเล็ก 
2b. Root 2-12: -----> genus Spirodela ------- มีราก 2-12 ราก เช่น แหนเป็ดใหญ่

1b. Plant body without roots. (ไม่มีราก) 
3a. Plant body flattened: -----> genus Wolffiella 
3b. Plant body ovoid (< 1 mm.): -----> genus Wolffia ------ รูปไข่ เช่น ไข่น้ำ 

     ไข่น้ำ (ผำ หรือไข่แหน หรือ water meal) ตามปกติจะพบลอยอยู่ตามผิวน้ำ มีลักษณะเป็นแผ่นเรียกว่าทัลลัส (thallus) ทัลลัสมีรูปกลมหรือรูปไข่สีเขียว พองนูนทั้งด้านบนและด้านล่าง ไม่มีราก (ดังรูป) ทัลลัสมีขนาดยาว ประมาณ 0.1 มิลลิเมตรหรือน้อยกว่า ดอกออกเป็นช่อขนาดเล็กมากและจะเกิดอยู่ในถุงตรงขอบทัลลัส มีดอกเพศผู้และเพศเมียอย่างละ 1 ดอก เป็นพืชเพียงชนิดเดียวในวงศ์นี้ที่นำมากินเป็นอาหารมนุษย์ 

                                    

    ไม่ใช่มีประโยชน์แค่นำมาโฆษณาว่าเป็นพืชที่มีขนาดเล็กที่สุดในโลกเท่านั้น ไข่น้ำยังเป็นพืชที่มีโปรตีนสูงอีกด้วย ถูกนำมาปรุงเป็นอาหารพื้นบ้านมาช้านาน ตัวอย่าง สูตรการทำอาหารจากผักพื้นบ้าน เช่น "คั่วผำกับหมู" เป็นต้น 
  
    ที่นี้เรามาดูว่าฝรั่งเขาวิจัยเกี่ยวกับคุณค่าทางโภชนาการของพืชใน Family Lemnaceae แล้วพบว่ามันมีอะไรอยู่บ้าง เขาพบว่าพืชในวงศ์ไข่น้ำมีน้ำเป็นองค์ประกอบมากถึง 86-97% ทีเดียว (ซึ่งไม่ใช่เรื่องแปลกสำหรับพืชที่อาศัยอยู่ในน้ำ) จากรายงานการวิจัย **** พบว่าไข่น้ำเป็นพืชที่ให้โปรตีนสูงที่สุดเมื่อเทียบกับพืชชนิดอื่นๆ แต่ก็ต้องขึ้นกับสภาพของการเจริญเติบโตอีกด้วย จากการวิเคราะห์ปริมาณสารอินทรีย์ในน้ำหนักแห้ง พบว่ามีโปรตีน 6.8-45% ไขมัน 1.8-9.2% คาร์โบไฮเดรต 14.1-43.6% และปริมาณเส้นใยไฟเบอร์ 5.7-16.2% และจากการวิเคราะห์ปริมาณกรดอะมิโนพบว่ามีเปอร์เซ็นต์ของ leucine, threonine, valine, isoleucine และ phenylalanine สูง แต่มี cysteine, methionine, และ tyrosine อยู่ในระดับต่ำ 

     จากงานวิจัยยังพบอีกว่าพืชใน genus Lemna (แหนเป็ดเล็ก) และ genus Spirodela (แหนเป็ดใหญ่) จะมีการสะสมแคลเซียมออกซาเลตสูง เหมือนกับที่เรารู้จักดีว่าในหน่อไม้ก็มีแคลเซียมออกซาเลตสูงเช่นกัน แคลเซียมออกซาเลตในพืชจะอยู่ในรูป crystal ทำให้ร่างกายไม่สามารถดูดซึมไปใช้ได้ เป็นสาเหตุทำให้เกิดนิ่วในกระเพาะปัสสาวะ แต่ในไข่น้ำไม่พบการสะสมของแคลเซียมออกซาเลต ซึ่งน่าชื่นชมและน่าสงสัยว่าคนในอดีตรู้ได้อย่างไรว่าพืชชนิดใดกินแล้วปลอดภัย ชนิดใดกินแล้วไม่ปลอดภัย ทำไมเลือกกินเฉพาะไข่น้ำ ทำไมไม่กินแหนเป็ดด้วย เป็นเรื่องชวนคิดทีเดียว 

      ความสำคัญของพืชกลุ่มนี้มีมากจนถึงขนาดว่ามีคนนำไปจดสิทธิบัตรในอเมริกา เรื่องวิธีการเลี้ยงในอาหารที่มีธาตุเหล็กสูง และวิธีการนำเอาพืชกลุ่มนี้มาเลี้ยงเพื่อเป็นอาหารของมนุษย์ ซึ่งมีรายละเอียดสิทธิบัตรในเว็บ 
http://www.mobot.org/jwcross/duckweed/duckweed_patents.htm#human

     และเรื่องนี้มีรางวัลเป็นของที่ระลึกเล็กๆ น้อยๆ สำหรับผู้ที่เข้ามาร่วมสนุกตอบคำถามกับเราครับ กติกา คือ ผู้ตอบคำถามส่งคำตอบมาที่ This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it. พร้อมเขียนชื่อและที่อยู่ที่สามารถส่งของรางวัลไปทางไปรษณีย์ได้ ถ้ามีผู้ตอบคำถามถูกมากว่า 1 คน เราจะใช้วิธีจับฉลากครับ หมดเขตส่งคำตอบร่วมสนุกจนถึงวันที่ลงบทความเรื่องใหม่ครับ พนักงาน สสวท. ไม่มีสิทธิร่วมสนุกนะครับ 

เอกสารอ้างอิง และอ่านเพิ่มเติม

1. * รองศาสตราจารย์ คุณหญิงสุชาดา ศรีเพ็ญ. 2542. พรรณไม้น้ำในประเทศไทย. อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง.กรุงเทพฯ. 312 น.
2. ** John Farndon and Angela Koo. 2000. Amazing Book of Facts. Miles Kelly Publishing Ltd. Indonesia. 191 p.
3. *** What's smallest plant and what's largest plant? MadSci Network: Botany.
4. Wolffia, Water meal บรรยายไทยในเรื่องลักษณะทั่วไป ประโยฃน์ของไข่น้ำ หรือผำ พร้อมภาพประกอบ
5. อาหารจากผักพื้นบ้าน สูตรการทำ "คั่วผำกับหมู"
6. "World's Smallest Flowering Plant" เอกสารภาษาอังกฤษ พร้อมภาพประกอบ
7. "Botanical Facts" by John W. Cross เรื่องเกี่ยวกับ Duckweed พร้อมภาพประกอบ
8. **** "Duckweed Nutritional Composition" รายละเอียดที่ได้มาจากงานวิจัยเกี่ยวกับคุณค่าทางโภชนาการ
9. Lemnaceae - Images of Wolffia arrhiza สามารถนำภาพไปสร้างสื่อการเรียนการสอนได้
10. Where did duckweeds come from? วิวัฒนาการของพืชในกลุ่มแหนเป็ด