เมลาโทนิน วัฏจักรชีพ สมดุลชีวิต

ภก.ผศ.ศุภชัย ติยวรนันท์

คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น

วันนี้เราจะมาทำความรู้จักกับเรื่องราวบางส่วนของสารเคมีที่ผลิตขึ้นในร่างกายชนิดหนึ่งที่มีผลต่อการนอนของเรา และหลายคนที่ต้องเดินทางข้ามโลกข้ามทวีปจนทำให้รอบของชีวิตผิดไปจากรอบปรกติต้องอาศัยสารชนิดนี้ซึ่งในบางประเทศสามารถหาซื้อได้อย่างง่ายดาย ครับสารที่ว่าคือเมลาโทนิน (Melatonin)

เมลาโทนิน (Melatonin) เป็นฮอร์โมนชนิดหนึ่งที่ผลิตขึ้นจากต่อมไพเนียล (pineal gland) ในสมอง ซึ่งเป็นต่อมไร้ท่อ (endocrine gland) ๑ ใน ๘ ต่อมไร้ท่อหลักของร่างกาย สารเมลาโทนินที่ผลิตจากต่อมไพเนียลนี้จะหลั่งเข้าสู่กระแสโลหิตและส่งผลต่อระบบต่างๆ ของร่างกาย มีผลต่อร่างกายหลายอย่างโดยเฉพาะอย่างยิ่งผลต่อระบบการควบคุมวัฎจักรชีพประจำวัน (Circadian Rhythm)^[1] หรือจะเรียกให้เข้าใจง่ายๆ ว่านาฬิกาชีวิตหรือนาฬิกาชีวภาพ (biological clock)  ซึ่งเป็นระบบควบคุมกิจกรรมต่างๆ ของมนุษย์ภายใน ๒๔ ชั่วโมง โดยขึ้นกับปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อมอื่นๆ โดยเฉพาะแสง ส่วนปัจจัยภายในร่างกายที่ส่งผลต่อนาฬิกาชีวิตคืออุณหภูมิแกนของร่างกาย (core body temperature) และ การหลั่งเมลาโทนิน (melatonin secretion)

รูปที่ ๑ นาฬิกาชีวภาพ (biological clock)

ที่มา: http://en.wikipidia.org/wiki/Circadian_rhythm

นั่นเป็นความมหัศจรรย์ของร่างกายมนุษย์ที่ต่อมไพเนียลในสมองจะทำหน้าที่ผลิตสารสำคัญ ๒ ชนิด โดยใช้แสงเป็นตัวกำหนดรอบการผลิต ในเวลากลางวันเมื่อมีการรับแสงผ่านทางสายตาและผิวหนัง จะมีการส่งข้อมูลแสงผ่านเข้าสู่ระบบเลือดและวิ่งไปสู่ต่อมไพเนียลและกระตุ้นเซลล์ไพนีโลไซท์ (pinealocytes) ให้ทำการเปลี่ยนกรดอะมิโนทริปโทแฟน (tryptophan) ให้กลายเป็นเซโรโทนิน (serotonin) และเมื่อถึงเวลากลางคืน สัญญาณที่ส่งมาถึงเซลล์ไพนีโลไซท์จะมีค่าของแสงลดลง เซลล์กลุ่มนี้ก็จะทำหน้าที่นำเซโรโทนินไปผลิตสารอีกชนิดหนึ่งคือเมลาโทนิน (melatonin)^{[2] [3]} ซึ่งเป็นเมแทบอไลต์ที่มีผลทางชีวภาพ (active metabolite) ของเซโรโทนิน

เมลาโทนินสามารถสร้างขึ้นที่ทางเดินอาหารและที่จอรับภาพในดวงตาได้ด้วย ซึ่งมิได้ทำหน้าที่เป็นฮอร์โมนที่ส่งผลต่ออวัยวะต่างๆ ทั่วร่างกาย แต่จะส่งผลต่อเซลล์ข้างเคียงของเซลล์ที่ผลิตเท่านั้น ดังนั้นเมลานินจึงเป็นทั้งสารที่ทำหน้าที่ส่งสัญญาณให้เซลล์แบบ endocrine และ paracrine ขึ้นอยู่กับบริบทของการสร้างสารชนิดนี้ ผลต่อร่างกายของเมลานินนั้น นอกจากจะเป็นตัวควบคุมจังหวะเวลาของวัฏจักรชีวิตประจำวันแล้ว ยังส่งผลต่อระบบการทำงานของร่างกายอื่นๆ อีกหลายระบบ ไม่ว่าจะเป็นระบบสืบพันธุ์ ระบบประสาท ระบบภูมิคุ้มกัน ระบบการต้านออกซิเดชัน กลไกการชราภาพของเซลล์ รวมถึงระบบสารคัดหลั่งที่ก่อให้เกิดโรคผิวหนังด้วย

ปัจจุบันเมลาโทนินถูกนำมาใช้เป็นยาในบางประเทศ และ บางประเทศถูกจัดเป็นสารออกฤทธิ์ต่อจิตประสาทที่ต้องควบคุม ในกรณีที่ใช้เป็นยามักใช้เป็นยาแก้อาการนอนไม่หลับโดยเฉพาะที่เกิดจากการเปลี่ยนเวลาจากการเดินทาง แต่อย่างไรก็ตามเมลาโทนินนั้นมีค่าชีวปริมาณออกฤทธิ์ (bioavailability) ที่ค่อนข้างต่ำ และมีค่าครึ่งชีวิตสั้น จึงมีข้อจำกัดในการใช้บำบัดอยู่มาก^[4] ดังนั้นหลายๆ การศึกษาในปัจจุบันจึงเน้นที่การทำอย่างไรก็ได้ที่จะทำให้การทำงานของต่อมไพเนียลเป็นปรกติและสามารถผลิตเมลาโทนินได้ตามรอบของวัน และหากต้องการผลการบำบัดอาการนอนหลับ การทำให้มีการหลั่งเมลาโทนินเนิ่นนานออกไปก็เป็นวิธีการบำบัดที่ได้ผลอีกหนทางหนึ่ง^[5] สำหรับการในใช้เมลาโทนินในการบำบัดโรคอื่นๆ นั้นยังอยู่ในระหว่างการศึกษาแต่ยังไม่ได้นำเอาเมลาโทนินมาใช้ทางคลินิกสำหรับบำบัดโรคอื่นอย่างเป็นรูปธรรม หากแต่จากผลการศึกษาทำให้เห็นว่าถ้ามีระบบการจัดการที่ดีต่อระดับเมลาโทนินในร่างกาย จะทำให้ความรุนแรงของโรคต่างๆ ทุเลาลง

ในบทความนี้จะกล่าวถึงผลของเมลาโทนินต่อโรคไมเกรนและโรคผิวหนังบางชนิด และจะได้กล่าวถึงทฤษฎีทางการแพทย์แผนตะวันออกและการแพทย์แผนตะวันตกในอดีต ที่เป็นรากฐานของการพัฒนาทางการแพทย์มาจนถึงปัจจุบันนี้ที่ได้กล่าวถึงระบบไหลเวียนโลหิตในร่างกายที่จะส่งผลต่อสุขภาวะของมนุษย์

ไมเกรนกับเมลาโทนิน

ในอดีตความเข้าใจเกี่ยวกับการเกิดของอาการปวดหัวไมเกรนนั้น เชื่อในทฤษฎีที่ว่าเกิดจากความผิดปรกติของการหดและขยายของหลอดเลือดที่รวดเร็วเกินไป แต่ในความเป็นจริงแล้วสาเหตุก่อนที่จะเกิดการหดและขยายหลอดเลือดนั้นมีการกระตุ้นและเหนี่ยวนำมาจากการทำงานของระบบประสาทในสมองโดยเฉพาะในส่วนเนื้อสมอง (cortex of brain) ที่ถูกกดการทำงาน^[6] จึงส่งผลให้เกิดการหลั่งสารก่อการอักเสบหลายชนิดเกิดขึ้นและไปส่งผลระคายเคืองต่อเส้นประสาทสมอง (cranial nerve roots) โดยเฉพาะอย่างยิ่งต่อเส้นประสาทสมองคู่ที่ ๕ (trigeminal nerve) ที่ส่งกระแสประสาทไปที่ใบหน้าและศีรษะ

การเกิดความผิดปรกติที่เนื้อสมองนั้นในกาลต่อมาพบว่าเป็นการทำงานผิดปรกติของเนื้อสมองสีเทาของฐานสมองใหญ่ หรือส่วน ธารามัส(thalamus) ส่วนใต้ธารามัส (hypothalamus) และส่วนเนื้อสมองใหญ่ (cerebral cortex) ผนวกกับความผิดปรกติของกระบวนการสร้างและสลายเซโรโทนิน (serotonin metabolism) อันส่งผลไปถึงระบบหลอดเลือดที่สัมพันธ์กับเส้นประสาทสมองคู่ที่ ๕ (trigeminovascular system) ทำให้เกิดการทำงานเกินในระบบ^[2] จึงมีการหลั่ง calcitonin gene-related peptides หรือเรียกย่อๆ ว่า CGRP ซึ่งเป็นนิวโรเปปไทด์ (neuropeptide) ที่มีผลขยายหลอดเลือดอย่างแรง ไปยังเป้าหมายคือเส้นโลหิตของเส้นประสาทสมอง (cranial vessels) ทำให้เส้นโลหิตประสาทสมองดังกล่าวขยายตัวเฉียบพลันและนำไปสู่การปวดหัวไมเกรนในที่สุด

รูปที่ ๒ แสดงให้เห็นการส่งสัญญาณประสาทจากการที่เนื้อสมองถูกกดการทำงาน แล้วเกิดการระคายเคืองต่อเส้นประสาทสมอง (เส้นสีเขียว) กระตุ้นให้หลอดเลือดที่ผิวสมองขยายตัวอย่างรวดเร็ว และเกิดสัญญาณประสาทที่แสดงความปวดกลับมาตามเส้นประสาทสมอง (เส้นสีเหลือง) กลับเข้าสู่สมองและแสดงออกมาด้วยอาการปวดศีรษะอย่างรุนแรง ระบบนี้เรียกว่าระบบ Trigeminovascular

ที่มา: www.ion.ulc.ac.uk/~yolandek/

ในส่วนของเมลาโทนินมีความสัมพันธ์ต่อการเกิดโรคไมเกรนค่อนข้างสูง^[2] โดยได้มีคนชี้แจงความสัมพันธ์ทางทางคลินิกไว้ดังนี้คือ

๑. ไมเกรนเป็นโรคที่มีความถี่พบบ่อยในเครือญาติ หรือถ่ายทอดมาได้ทางพันธุกรรม ซึ่งในปี ค.ศ.๑๙๘๓ มีผู้พบว่าระดับเมลาโทนินในมนุษย์ก็เกี่ยวข้องกับพันธุกรรมเช่นกัน

๒. ในปี ค.ศ.๑๙๘๙ มีผู้พบว่าระดับเมลาโทนินในเลือดของผู้ที่เป็นไมเกรนจะต่ำกว่าปรกติ

๓. ในปี ค.ศ.๑๙๙๑ มีรายงานการเกิดอาการปวดหัวข้างเดียวซ้ำๆ ในผู้ป่วยที่ตัดต่อมไพเนียลออก

๔. ในปี ค.ศ.๑๙๙๕ พบว่าระดับเมลาโทนินตอนกลางคืนที่วัดจากปัสสาวะของผู้ป่วยไมเกรนมีระดับต่ำกว่าปรกติ

๕. ในปี ค.ศ.๑๙๙๖ มีการทดลองให้เมลาโทนินในผู้ป่วยไมเกรน พบว่าสามารถลดอาการปวดหัวไมเกรนลงได้โดยปราศจากผลข้างเคียง  แต่กลับพบว่าเมื่อให้เมลาโทนินในผู้ที่เมาเวลาจากการบิน (jet lag) มีบางรายที่เกิดอาการปวดหัวในตอนต้นๆ ของการได้รับเมลาโทนิน

ต่อมาได้มีการศึกษาตัวรับเมลาโทนิน (melatonin receptors) ซึ่งมี ๓ ชนิด คือ MT1, MT2 และ MT3 ตัวรับที่มีผลต่อการหดขยายหลอดเลือดคือตัวที่ ๑ และ ๒ โดย ตัวรับที่ ๑ จะทำให้หลอดเลือดหดตัว ส่วนตัวรับที่ ๒ จะทำให้หลอดเลือดขยายตัว^[7] และผลที่ส่งต่อสมองนั้นก็มีทั้งที่ออกฤทธิ์กระตุ้นให้ตื่นตัวและออกฤทธิ์ทำให้สงบระงับ แต่ในภาวะปรกติร่างกายจะสร้างเมลาโทนินเพื่อการสงบระงับและผ่อนคลาย ดังนั้นในช่วงหลังการใช้เมลาโทนินในผู้ป่วยไมเกรนจึงมักใช้เป็นการป้องกันการเกิดไมเกรน^[8] ส่วนการบำบัดอาการปวดไมเกรนมักใช้เป็นสารอนุพันธุ์เซโรโทนิน ซึ่งจะส่งผลบีบหลอดเลือดได้ชัดเจนกว่า

เมลาโทนินกับอาการแสดงทางผิวหนัง

โรคผิวหนังที่เมลาโทนินจะส่งผลทำให้มีอาการดีขึ้นนั้นจะเป็นโรคผิวหนังที่เกี่ยวข้องกับระบบภูมิคุ้มกัน หนึ่งในนั้นคือโรคสะเก็ดเงิน (psoriasis) สาเหตุของโรคจริงๆ ยังไม่เป็นที่ทราบแน่ชัด แต่คาดว่าจะเกิดจากความผิดปรกติทางภูมิคุ้มกัน ส่งผลทำให้เกิดการเจริญเติบโตและเพิ่มจำนวนรวดเร็วผิดปรกติของเซลล์ผิวหนัง (keratinocytes) และมีการอักเสบเรื้อรังที่ผิวหนัง^[9] ลักษณะโรคจึงแสดงออกมาเป็นผื่นแดงเป็นผืนกว้างตามผิวหนังได้หลายบริเวณ บางครั้งเป็นเกล็ดมีสีขาวหรือสีเงิน จึงได้เรียกว่าสะเก็ดเงิน หรืออีกชื่อหนึ่งเรียกว่าเรื้อนกวาง การบำบัดอาการเรื้อนกวางหรือสะเก็ดเงินนั้นปัจจุบันแบ่งเป็น ๓ ระดับการรักษา คือ (๑) การบำบัดโดยยาทาเฉพาะที่ (๒) การบำบัดโดยการใช้แสง (รังสีเหนือม่วง) และ (๓) การบำบัดโดยการใช้ยาที่ออกฤทธิ์ทั้งระบบ ในการบำบัดขั้นต้นนั้นจะมีความเป็นพิษต่อผู้ป่วยน้อยที่สุด แต่ก็ได้ประสิทธิผลการรักษาต่ำที่สุดเช่นกัน ในขณะที่การใช้ยาที่ออกฤทธิ์ทั้งระบบนั้นจะได้ผลการรักษาดีที่สุด แต่ก็มีพิษต่อผู้ป่วยสูงที่สุดเช่นกัน

ปัจจุบันแนวทางการบำบัดโรคสะเก็ดเงินยังคงเป็นดังที่กล่าว และการค้นคว้าเพื่อหาทางบำบัดแบบอื่นที่มีพิษหรือผลข้างเคียงต่ำต่อร่างกาย แต่ได้ประสิทธิผลในการรักษาสูงนั้น ยังเป็นที่ท้าทายในวงการอย่างยิ่ง

ในการศึกษาที่เกี่ยวข้องกับเมลาโทนินในกรณีโรคสะเก็ดเงินนั้นอยู่บนแนวคิดที่ว่าเมลาโทนินมีผลต่อปฏิกิริยาภูมิคุ้มกันของร่างกาย และตัวเมลาโทนินนั้นมีความสามารถในการแพร่ผ่านเยื้อหุ้มเซลล์ได้ดี นอกจากนี้เมลาโทนินยังเป็นสารต้านอนุมูลอิสระและยังลดการเกิดไลปิดเปอร์ออกซิเดชั่น (lipid peroxidation: LP) ได้ดี และที่แน่นอนคือ เมลาโทนินนั้นลดความเครียดได้

ความเครียดเป็นปัจจัยหลักอย่างหนึ่งของการเกิดโรคสะเก็ดเงิน เนื่องจากความเครียดจะกระตุ้นเหนี่ยวนำให้เกิดการอักเสบของอวัยวะต่างๆ ยกตัวอย่างการเกิดไมเกรนจากที่กล่าวไว้ข้างต้นก็เกิดจากความเครียดที่ทำให้เนื้อสมองเกิดอักเสบและก่อให้เกิดการปวดหัวไมเกรน ในกรณีสะเก็ดเงินมีรายงานปัจจัยที่ทำให้ก่อโรคคือความเครียดเมื่อปี ค.ศ.๑๙๙๖ ก็ด้วยการที่ความเครียดทำให้เกิดปฏิกิริยาการอักเสบที่ผิวหนัง ซึ่งเกี่ยวข้องกับการหลั่งแมสท์เซลล์ (mast cells)  อันจะทำให้เกิดปฏิกิริยาการอักเสบและภูมิแพ้ขึ้น ในผู้ป่วยสะเก็ดเงินจะพบปริมาณแมสท์เซลล์เพิ่มสูงขึ้นอย่างมีนัยสำคัญบริเวณรอยโรคและผิวหนังส่วนอื่นๆ

ในภาวะปรกติ แมสท์เซลล์จะอยู่ในลักษณะเซลล์ขนาดเล็กที่เรียกว่า granulated mast cells ต่อเมื่อถูกกระตุ้นหรือได้รับอันตรายโดยตรงต่อแมสท์เซลล์ จะทำให้แมสท์เซลล์แตกหรือเรียกว่า degranulated mast cells และปล่อยสารเร่งปฏิกิริยาการอักเสบและการแพ้หลายชนิดออกมา ซึ่งการได้รับภาวะเครียดเรื้อรังนั้นจะทำให้ปริมาณแมสท์เซลล์สูงขึ้นมากทั้ง ๒ ชนิด ในการทดลองในหนูพบว่าเมลาโทนินสามารถลดจำนวนแมสท์เซลล์ในกลุ่มหนูที่ได้รับการกระตุ้นให้เกิดความเครียดแบบเรื้อรังได้อย่างมีนัยสำคัญดังแสดงในรูปที่ ๔

รูปที่ ๔ แสดงจำนวนแมสท์เซลล์ แท่งสีเทาคือ granulated mast cells แท่งสีขาวคือ degranulated mast cells, aWAS= acute water avoidance stress group, cWAS= chronic water avoidance stress group, mel= melatonin จะเห็นได้ว่าในกลุ่ม cWAS เมื่อได้รับเมลาโทนิน จำนวน degranulated mast cells จะลดลงอย่างมาก แสดงให้เห็นถึงผลของเมลาโทนินที่มีต่อการยับยั้งการปล่อยสารก่อการอักเสบออกจากแมสท์เซลล์ จึงเป็นการลดความรุนแรงของโรคผิวหนังอย่างสะเก็ดเงินได้ผล

ที่มา: Cikler, ESra and other. Acta histochemica. 106(2005) 467-475.

และจากการศึกษาในอดีต ในปี ค.ศ.๑๙๘๘ พบว่าผู้ป่วยที่เป็นสะเก็ดเงินจะมีระดับเมลาโทนินในกระแสเลือดลดต่ำลง นั่นแสดงว่าเมลาโทนินอาจจะนำมาใช้เป็นสารในการป้องกันและลดระดับความรุนแรงของโรคสะเก็ดเงินได้^[10]

แนวทางในการอาศัยผลดีของเมลาโทนินที่มีต่อร่างกาย

อย่างที่ได้กล่าวไว้แล้วในเบื้องต้นว่า เมลาโทนินมีค่าชีวปริมาณออกฤทธิ์ (bioavailability) ที่ค่อนข้างต่ำ และมีค่าครึ่งชีวิตสั้น จึงมีข้อจำกัดในการใช้บำบัดอยู่มาก^[4] ดังนั้นหลายๆ การศึกษาในปัจจุบันจึงเน้นที่การทำอย่างไรก็ได้ที่จะทำให้การทำงานของต่อมไพเนียลเป็นปรกติและสามารถผลิตเมลาโทนินได้ตามรอบของวัน และหากต้องการผลการบำบัดอาการนอนหลับการทำให้มีการหลั่งเมลาโทนินเนิ่นนานออกไปก็เป็นการบำบัดได้อีกหนทางหนึ่ง^[5]

ตามหลักการแพทย์แผนตะวันออก และแผนตะวันตกดั้งเดิม กล่าวว่าอวัยวะต่างๆ ในร่างกายจะทำงานได้เป็นปรกติต้องอาศัยการไหลเวียนโลหิตที่เป็นปรกติไปตามอวัยวะนั้นๆ และหากการไหลเวียนโลหิตปรกติทั่วร่างกาย ธาตุต่างๆ ในร่างกายก็จะสู่สมดุลการทำงานของอวัยวะต่างๆ ก็จะสู่สมดุลเช่นกัน^[11] ดังนั้นหากจะปรับเข้าสู่เรื่องการทำงานของต่อมไพเนียล ก็ต้องอาศัยการไหลเวียนโลหิตที่เป็นปรกติสู่ต่อมไพเนียล คำว่าปรกติในที่นี้ไม่ใช่ว่าไหลไปมากเสียจนล้น แต่เป็นการไหลเวียนโลหิตที่พอดี ไม่ติดขัด และ ไม่มากเกินไป  หนทางหนึ่งทีควรเลือกใช้คือการรับประทานอาหารที่ไขมันต่ำ ลดปริมาณโปรตีนจากเนื้อสัตว์ในแต่ละมื้อลง และเพิ่มผักหลากสีเข้ามาในทุกมื้ออาหาร เพราะจากการศึกษาในหญิงวัยหมดประจำเดือนพบว่าการรับประทานอาหารมังสวิรัติ สามารถลดปัญหาที่เกิดจากหลอดเลือดแข็งตัว หลอดเลือดอุดตัน และทำให้อารมณ์ดีขึ้น^[12] ซึ่งจะส่งผลต่อการนอนหลับและทำให้ระดับเมลาโทนินและเซโรโทนินในสมองเข้าสู่สมดุล

ในกรณีที่ไม่สามารถปรับพฤติกรรมการรับประทานอาหารในแต่ละมื้อได้ อาจใช้ผลิตภัณฑ์เสริมอาหารชนิดต่างๆที่ส่งผลต่อระบบการไหลเวียนโลหิต ซึ่งมีมากมายหลายชนิด อาทิ โสมสกัด สารสกัดจากใบแปะก๊วย สารสกัดจากกระเทียม และอื่นๆ ตามแสดงในตารางที่ ๑^[13]

ตาราง ๑ รายชื่อสมุนไพรบางชนิดที่ใช้ในระบบหัวใจและหลอดเลือด เพื่อเพิ่มการไหลเวียนโลหิตหรือช่วยให้การไหลเวียนโลหิตสะดวกขึ้น

นอกจากนี้ยังอาจเสริมด้วยสมุนไพรที่มีฤทธิ์ทำให้สงบประสาทคลายกังวลและหลับได้ง่าย ซึ่งกลุ่มนี้จะทำให้สมองได้รับการพักผ่อนและลดความเครียดลง และจะส่งผลดีต่อวัฏจักรชีวิต หรือนาฬิกาชีวิต ดังที่ได้กล่าวไว้แล้วในตอนต้น สมุนไพรที่ใช้เป็นผลิตภัณฑ์เสริมอาหารหรืออาหารที่รับประทานที่มีฤทธิ์ดังกล่าวได้แก่ ขี้เหล็ก ใบแค หากเป็นสมุนไพรต่างประเทศที่มีจำหน่ายในปัจจุบันได้แก่ Kava, Lavender oil, Hops, Melissa, Valerian เป็นต้น^[14]

บทส่งท้าย

โดยสรุปแล้วร่างกายมนุษย์อยู่บนความสมดุล หากว่ากันตามทฤษฎีแพทย์ตะวันออกบ้างก็ว่ามี ๔ ธาตุ บ้างก็ว่ามี ๕ ธาตุ แต่ทั้งหมดอธิบายบนพื้นฐานของความสมดุล ดูจะสอดคล้องตามหลักของพุทธศาสนาที่ให้ตั้งอยู่ในมัชฌิมาปฏิปทาหรือทางสายกลาง ซึ่งต้องรักษาสังขารให้สมบูรณ์เพื่อเจริญจิตรสูนิพพานและดับจิตและสังขารพร้อมๆ กัน^[15] แม้กระทั้งในทฤษฎีการแพทย์ตะวันตกสมัยเริ่มต้นก็มองร่างกายมนุษย์ในลักษณะไม่ต่างกัน แล้วยังเน้นไปที่สมดุลของเหลวในร่างกายเสียด้วย การแพทย์แผนจีนมองระบบไหลเวียนโลหิตและระบบพลังปราณ (ชี่) ในร่างกายเป็นตัวหลักในการรักษาสมดุลภายในร่างกาย ความสมดุลที่จะเกิดขึ้นนี้ย่อมต้องมาจากปัจจัยทั้งภายในและภายนอก ปัจจัยภายในที่จะทำให้รางกายสมดุลคือนาฬิกาชีวิตที่เป็นปรกติ นาฬิกาชีวิตจะเป็นปรกติได้ขึ้นกับปัจจัยภายนอกและความเข้มแข็งสมบูรณ์ของพื้นฐานจิตใจ ปัจจัยภายนอกที่กระทบต่อสมดุลร่างกายนั้นมีมากมายเหลือเกิน ที่กระทบโดยตรงคือการกิน การหายใจ การอยู่อาศัย ดังนั้น อาหารดี อากาศดี อาศัยดี จะนำไปสู่ภาวะสมดุล เมื่อร่างกายสมดุล การทำงานของต่อมต่างๆ ทางกายภาพที่ได้กล่าวไปแล้วก็จะสู่ภาวะปรกติ โรคต่างๆ ที่กล่าวไปก็จะไม่มาเยือน หากแม้นมีโรคถือกำเนิดเมื่อใด นั่นแสดงว่าร่างกายเสียสมดุลไปจากเดิม ก็ต้องอาศัยปัจจัยที่ว่าช่วยให้กลับคืนสู่สมดุลอีกครั้ง แล้วร่างกายจะเป็นปรกติ ชีวิตจะเป็นสุข อยู่ในสุขภาวะที่ดีตลอดไป

เอกสารอ้างอิง

1. Altun A, and Ugur-Altun B (2007). "Melatonin: therapeutic and clinical utilization". Int. J. Clin. Pract. 61 (5): 835–45.
2. Toglia, J.U. (2001). “Melatonin: a significant contributor to the pathogenesis of migraine”. Medical Hypotheses. 57(4), 432-434.
3. Grass, F. and Kasper, S. (2008). “Humoral phototransduction: Light transportation in the blood, and possible biological effects” Medical Hypotheses. 71(2): 314-317.
4. Turek FW, Gillette MU (November 2004). "Melatonin, sleep, and circadian rhythms: rationale for development of specific melatonin agonists". Sleep Med. 5 (6): 523–32.
5. Wade AG, Ford I, Crawford G, et al (October 2007). "Efficacy of prolonged release melatonin in insomnia patients aged 55-80 years: quality of sleep and next-day alertness outcomes". Curr Med Res Opin 23 (10): 2597–605.
6. Lauritzen M (1994). "Pathophysiology of the migraine aura. The spreading depression theory". Brain 117 ( Pt 1): 199–210.
7. Seithikurippu R. Pandi-Perumal, Ilya Trakht, Venkataramanujan Srinivasan, D. Warren Spence, Georges J.M. Maestroni, Nava Zisapel, and Daniel P. Cardinal (2008). “Physiological effects of melatonin: Role of melatonin receptors and signal transduction pathways”. Progress in Neurobiology 85(3): 335-353.
8. Robert Eli, and James A. Fasciano. (2006). “A chronopharmacological preventive treatment for sleep-related migraine headaches and chronic morning headaches: Nitric oxide supersensitivity can cause sleep-related headaches in a subset of patients”. Medical Hypotheses. 66(3): 461-465.
9. Marie Feletar, Peter Foley, Matthew A. Brown. (2008). “Developments in psoriasis and psoriatic arthritis”. Drug Discovery Today: Disease Mechanisms, In Press, Corrected Proof, Available online 20 June 2008.
10. Esra Çikler, Feriha Ercan, Şule Çetinel, Gazi Contuk, Göksel Şener. (2005). “The protective effects of melatonin against water avoidance stress-induced mast cell degranulation in dermis”. Acta histachemica 106: 467-475.
11. Yin Huihe and others. (1995). Fundamentals of traditional Chinese medicine 2^nd ed. Foreign languages press: Beijing. 300 pages.
12. Chin-Hua Fu, Cheryl C.H. Yang, Chin-Lon Lin, Terry B.J. Kuo. (2006). “Effects of Long-Term Vegetarian Diets on Cardiovascular Autonomic Functions in Healthy Postmenopausal Women”. The American Journal of Cardiology. 97(3):380-383.
13. Georgianne Valli, Elsa-Grace V. G. (2002). “Benefits, Adverse Effects and Drug Interactions of Herbal Therapies with Cardiovascular Effects”. Journal of the American College of Cardiology. 39(7): 1083-95.
14. P. García-García, F. López-Muñoz, G. Rubio, B. Martín-Agueda, C. Alamo. (2008). “Phytotherapy and psychiatry: Bibliometric study of the scientific literature from the last 20 years”. Phytomedicine. 15: 566-576.
15. กรมการศาสนา, กระทรวงวัฒนธรรม. (๒๕๕๐). พระไตรปิฎก ฉบับสำหรับประชาชน ตอนว่าด้วยพระสุตร. ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย: กรุงเทพฯ. ๕๘๔ หน้า.