ในยุคปัจจุบันซึ่งเป็นยุคที่มีการเปลี่ยนแปลงและเกิดการแข่งขันทั้งในด้านวิทยาศาสตร์ เศรษฐกิจ และสังคม คนในสังคมโลกอาจต้องปรับตัวและตอบสนองต่อความคาดหวัง และความต้องการของสังคมมากขึ้น โดยองค์การเพื่อความร่วมมือทางเศรษฐกิจและการพัฒนา (Organization for Economic Co-operation and Development: OECD) ได้ระบุคุณลักษณะที่จำเป็นหลายประการของคนในยุคนี้ที่ควรมี การคิดเชิงวิพากษ์และการแก้ปัญหา ความคิดสร้างสรรค์ ความรู้ด้านดิจิทัล ความสามารถในการปรับตัว การสื่อสาร และ การทำงานร่วมกัน รวมถึงการเรียนรู้ตลอดชีวิต (OECD, 2019)

     ในสังคมไทย การรับมือการเปลี่ยนแปลงของสังคมโลกต้องเริ่มจากการพัฒนาคนให้มีความรู้และมีคุณลักษณะที่สอดคล้องกับความคาดหวังและความต้องการของสังคมโลก โดยแผนการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2560 – 2579 มุ่งพัฒนาผู้เรียนทุกคนให้มีคุณลักษณะดังกล่าว และมีทักษะการเรียนรู้ในศตวรรษที่ 21 (3Rs8Cs) ซึ่งประกอบด้วย

3Rs

1. การอ่านออก (Reading)
2. การเขียนได้ (Writing)
3. การคิดเลขเป็น (Arithmetics)

8Cs

1. ทักษะด้านการคิดอย่างมีวิจารณญาณ และทักษะในการแก้ปัญหา (Critical Thinking and Problem Solving)

2. ทักษะด้านการสร้างสรรค์และนวัตกรรม (Creativity and Innovation)

3. ทักษะด้านความเข้าใจต่างวัฒนธรรม ต่างกระบวนทัศน์ (Cross-cultural Understanding)

4. ทักษะด้านความร่วมมือ การทำงานเป็นทีม และภาวะผู้นำ (Collaboration, Teamwork, and Leadership)

5. ทักษะด้านการสื่อสาร สารสนเทศ และการรู้เท่าทันสื่อ (Communications, Information, and Media Literacy)

6. ทักษะด้านคอมพิวเตอร์ เทคโนโลยีสารสนเทศ และการสื่อสาร (Computing and ICT Literacy)

7. ทักษะอาชีพ และทักษะการเรียนรู้ (Career and Learning Skills)

8. ความมีเมตตา กรุณา มีวินัย คุณธรรม จริยธรรม (Compassion)

     การพัฒนาคุณลักษณะดังกล่าวให้เกิดกับผู้เรียนนั้นสามารถทำได้ทั้งในห้องเรียนและนอกห้องเรียน โดยแผนการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2560 – 2579 ส่งเสริมและสนับสนุนการจัดการเรียนรู้ทั้งในและนอกห้องเรียน เพื่อพัฒนาทักษะการเรียนรู้ด้วยตนเอง ความมีวินัย และจิตสาธารณะของผู้เรียน (สำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา, 2560)

     การเรียนรู้นอกห้องเรียน หมายถึง การนำผู้เรียนไปเรียนนอก ห้องเรียนที่เสมือนเป็นห้องปฏิบัติการของชั้นเรียน เพื่อให้ผู้เรียนศึกษาสภาพ ตามความเป็นจริงและเกิดการเรียนรู้จากประสบการณ์ตรงที่อาจมาจากสิ่งที่อยู่รอบตัว อยู่ในชุมชน หรืออยู่ในธรรมชาติ จากการค้นพบ การสำรวจ หรือการไปทัศนศึกษา จากการสื่อสารหรือการมีส่วนร่วมกับผู้เรียนคนอื่น ๆ (Hammerman et al., 1994; นันท์พัทธนันท์ เชื้อแก้ว, 2550; อรนุช ลิมตศิริ, 2560) การเรียนรู้นอกห้องเรียนมีลักษณะเป็นการบูรณาการความรู้ในด้านต่าง ๆ เช่น วิทยาศาสตร์ คณิตศาสตร์ สังคมศาสตร์ ภาษา ศิลปะ เข้าด้วยกัน ซึ่งจะช่วยเพิ่มประสบการณ์ในการเรียนรู้และสร้างความเข้าใจ ในแบบองค์รวมมากขึ้น (อรนุช ลิมตศิริ, 2560; Parker, 2022) รวมถึงช่วยส่งเสริมให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้และสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเองจากแหล่งเรียนรู้ต่าง ๆ นอกห้องเรียน (สำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา, 2550)

     การเรียนรู้วิทยาศาสตร์นอกห้องเรียนนอกจากจะทำให้ผู้เรียน มีความรู้และความเข้าใจในวิชาวิทยาศาสตร์มากขึ้นแล้ว ยังทำให้ผู้เรียน เกิดการพัฒนาทักษะที่สำคัญ เช่น การแก้ปัญหา การคิดอย่างมีวิจารณญาณ การคิดอย่างสร้างสรรค์ การสื่อสาร การทำงานร่วมกัน เกิดทักษะกระบวนการทางวิทยาศาสตร์ เช่น การสังเกต การวัด การจำแนกประเภท การตั้งคำถาม การสร้างเจตคติและความสัมพันธ์ระหว่างผู้เรียนกับสิ่งแวดล้อม ซึ่งก่อให้เกิดการปลูกฝังจิตสำนึกให้ผู้เรียนดูแลและรักษาสิ่งแวดล้อม

     การเรียนรู้วิทยาศาสตร์นอกห้องเรียนเกิดขึ้นบ่อยมากในชีวิต ประจำวัน ถ้าผู้สอนจัดการเรียนรู้วิทยาศาสตร์นอกห้องเรียนโดยอ้างอิงหลักสูตร แกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช 2551 (กระทรวงศึกษาธิการ, 2560) ก็สามารถทำได้ ตัวอย่างสถานการณ์/กิจกรรมที่สอดคล้องกับตัวชี้วัดที่เกี่ยวข้องกับการดำรงชีวิตของพืชแสดงดังตารางต่อไปนี้

ตาราง: ความสอดคล้องของตัวอย่างสถานการณ์/กิจกรรมกับตัวชี้วัดในสาระวิทยาศาสตร์ชีวภาพที่เกี่ยวกับการดำรงชีวิตของพืช

     ผู้เขียนขอยกตัวอย่างแนวทางการจัดการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ นอกห้องเรียนเรื่อง “สวนผักสุขภาพดี” ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1 โดยมีรายละเอียดของกิจกรรมซึ่งประกอบด้วย จุดประสงค์ สถานการณ์ วิธีการดำเนินกิจกรรม ตัวอย่างผลการดำเนินกิจกรรม ตัวอย่างเกณฑ์การประเมิน และข้อเสนอแนะ สำหรับการปรับเปลี่ยนวิธีการดำเนินกิจกรรมให้เหมาะสมตามบริบทของห้องเรียน

สวนผักสุขภาพดี

จุดประสงค์ : 

1. นักเรียนสามารถระบุปัญหา ความต้องการ และเงื่อนไขเพื่อออกแบบสวนผักสุขภาพดี

2. นักเรียนรวบรวมข้อมูล ออกแบบ สร้าง และดูแลสวนผักสุขภาพดี

เวลาที่ใช้ : 1 – 3 เดือน

วัสดุอุปกรณ์ : ตามที่ได้ออกแบบไว้

สถานการณ์ :

     ปัจจุบันการปลูกผักสวนครัวเพื่อรับประทานภายในบ้านเป็นทางเลือกหนึ่งของคนที่ใส่ใจในสุขภาพ เนื่องจากผักสวนครัวที่ซื้อมา อาจมีสารพิษตกค้างจากการเพาะปลูก ซึ่งจะส่งผลเสียต่อสุขภาพ ผักสวนครัวสามารถปลูกในพื้นที่ที่อยู่อาศัยได้โดยไม่จำเป็นต้องใช้พื้นที่มาก การบำรุงและดูแลรักษาทำได้โดยไม่ต้องใช้สารเคมี และหากคำนึงถึงการใช้พื้นที่ให้เกิดประโยชน์เพื่อปลูกผักให้ได้หลากหลายชนิด จะทำให้เรามีผักที่ปลอดภัยและมีความหลากหลายไว้บริโภค ประหยัดเวลาและค่าใช้จ่ายในการออกไปซื้อ

     ครอบครัวของนักเรียนจึงมีแนวคิดที่จะสร้างสวนผักสุขภาพดีเพื่อปลูกผักปลอดสารพิษไว้ภายในบ้าน ซึ่งมีพื้นที่ปลูกจำกัด เพียง 1 x 1 เมตร และมอบหมายให้นักเรียนออกแบบและสร้างสวนผักสุขภาพดี โดยจำนวนชนิดของผักต้องมีความหลากหลายและตรงกับความต้องการในการบริโภคภายในครอบครัวของตนเอง และนักเรียนต้องศึกษาวิธีการขยายพันธุ์ ขั้นตอนการปลูก และการดูแลรักษา ผักสวนครัวในสวนผักสุขภาพดีของครอบครัวของนักเรียนให้เจริญเติบโต เช่น การรดน้ำ การใส่ปุ๋ย การป้องกันและกำจัดศัตรูพืช

วิธีการดำเนินกิจกรรม

1. อ่านสถานการณ์ที่กำหนดให้ และศึกษาเกณฑ์การประเมิน
2. ระบุปัญหา ความต้องการ และเงื่อนไขเพื่อออกแบบสวนผักสุขภาพดี
3. สำรวจชนิดของผักสวนครัวที่ใช้ประกอบอาหารภายในครอบครัวของตนเอง
4. เลือกชนิดของผักสวนครัวที่ต้องการปลูก บันทึกผล
5. รวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับการปลูกผักสวนครัวที่เลือก เช่น การขยายพันธุ์ ขั้นตอนการปลูก และการดูแล
6. กำหนดเป้าหมายของการสร้างสวนผักสุขภาพดี เช่น เก็บผลผลิตได้ในระยะเวลาที่กำหนด
7. ออกแบบสวนผักสุขภาพดี โดยเริ่มตั้งแต่การเลือกวิธีการขยายพันธุ์ ขั้นตอนการปลูก และวิธีการดูแล
8. สร้างและดูแลสวนผักสุขภาพดีตามที่ออกแบบไว้
9. บันทึกความก้าวหน้าของสวนผักสุขภาพดี
10. ประเมินความสำเร็จของสวนผักสุขภาพดี พร้อมทั้งระบุผลที่ได้จากการสร้าง ปัญหาที่พบ และแนวทางการปรับปรุงสวนผักสุขภาพดี
11. นำเสนอสวนผักสุขภาพดี รวมถึงอธิบายวิธีการขยายพันธุ์ ขั้นตอนการปลูก วิธีการดูแล

ตัวอย่างการออกแบบและการสร้างสวนผักสุขภาพดี

ภาพร่างการออกแบบสวนผักสุขภาพดีของนักเรียน

ภาพการสร้างสวนผักสุขภาพดีของนักเรียน

ตัวอย่างเกณฑ์การประเมิน

ข้อเสนอแนะสำหรับการปรับเปลี่ยนวิธีการดำเนินกิจกรรมให้เหมาะสมตามบริบทของผู้เรียน

• หากผู้สอนจัดการเรียนรู้โดยใช้หนังสือเรียนรายวิชาพื้นฐานวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1 เล่ม 1 หน่วย 4 การดำรงชีวิตของพืช ของ สสวท. ผู้สอนสามารถจัดกิจกรรมนี้ควบคู่กับการสอนเนื้อหาที่เกี่ยวข้องหรือแทนกิจกรรมที่คล้ายกันได้
• หากผู้เรียนไม่มีความรู้เกี่ยวกับผักสวนครัว ผักอนามัย ผักปลอดสารพิษ และผักอินทรีย์ ผู้สอนอาจให้ผู้เรียนลองค้นหาข้อมูลในอินเทอร์เน็ต หรือพาผู้เรียนไปรู้จักผักชนิดต่าง ๆ ในตลาดหรือแหล่งปลูกผัก จากนั้นให้ผู้เรียนช่วยกันระดมความคิดและแลกเปลี่ยนเรียนรู้กัน ก่อนจะให้ผู้เรียนไปสำรวจชนิดของผักที่ครอบครัวนิยมนำไปใช้ประกอบอาหาร
• ผู้สอนอาจให้ผู้เรียนรวบรวมข้อมูลการปลูกผักสวนครัว การดูแล การป้องกันและกำจัดศัตรูพืชจากบุคคลที่มีประสบการณ์ในการปลูกผักสวนครัว หรือแหล่งเรียนรู้ที่มีความน่าเชื่อถือ
• ผู้สอนอาจให้ผู้เรียนแต่ละคนสร้างสวนผักสุขภาพดีไว้ที่บ้าน หรือแบ่งกลุ่มผู้เรียนเพื่อสร้างสวนผักสุขภาพดีไว้ที่โรงเรียน
• กรณีที่ผู้เรียนมีพื้นที่ปลูกจำกัด ผู้สอนสามารถปรับเปลี่ยนขนาดของพื้นที่ปลูกได้ตามความเหมาะสม หรืออาจให้ผู้เรียนปลูกผักในแนวตั้ง เช่น การจัดวางกระถางเรียงซ้อนกัน การแขวนกระถาง รวมถึงในกรณีที่ผู้เรียนไม่สามารถปลูกผักในดินได้ อาจให้ผู้เรียนปลูกผักแบบไฮโดรโปนิกส์ โดยผู้สอนอาจให้ความรู้เพิ่มเติมหรือให้ผู้เรียนสืบค้นข้อมูลเพิ่มเติมเกี่ยวกับการปลูกผักแบบไฮโดรโปนิกส์
• ผู้สอนอาจกำหนดสิ่งที่อยากให้ผู้เรียนบันทึกในส่วนความก้าวหน้าของสวนผักสุขภาพดี เช่น การเจริญเติบโตของผักที่ปลูกเป็นอย่างไร สภาพอากาศมีผลต่อการเจริญเติบโตของผักอย่างไร ปัญหาที่พบ หรือวิธีการแก้ไขที่ได้ดำเนินการแล้วในระหว่างการสร้างและการดูแลสวนผักสุขภาพดี
• ผู้สอนอาจให้ผู้เรียนนำเสนอสวนผักสุขภาพดีในรูปแบบวีดิทัศน์ โดยผู้สอนคัดเลือกผลงานของผู้เรียนที่น่าสนใจมานำเสนอและอภิปรายร่วมกันภายในห้อง
• ผู้สอนอาจให้ผู้เรียนนำผักที่ปลูกได้มาขายภายในโรงเรียน หรืออาจให้ผู้เรียนแข่งขันกันปลูกผักโดยเน้นคุณภาพและปริมาณของผักที่ปลูกได้
• ผู้สอนสามารถบูรณาการกิจกรรมนี้กับวิชาอื่น ๆ เช่น วิชาการงานอาชีพ วิชาศิลปะ วิชาภาษาไทย วิชาภาษาอังกฤษ

     เมื่อผู้เรียนได้ทำกิจกรรม “สวนผักสุขภาพดี” ซึ่งเป็นตัวอย่างหนึ่งของแนวทางการจัดการเรียนรู้วิทยาศาสตร์นอกห้องเรียนเกี่ยวกับการปลูกผักสวนครัว ผู้เรียนจะได้ประยุกต์ใช้ความรู้เกี่ยวกับวิธีการขยายพันธุ์พืช ธาตุอาหารที่สำคัญของพืช และการเลือกใช้ปุ๋ยเพื่อปลูกผักสวนครัวผ่านการลงมือปฏิบัติจริง ผู้เรียนจะได้ฝึกทักษะการระบุปัญหา ความต้องการ และเงื่อนไข การรวบรวมข้อมูล การตัดสินใจในการตั้งเป้าหมาย การวางแผน การแก้ปัญหา ตลอดจนการสื่อสารเพื่อนำเสนอชิ้นงาน นอกจากนี้ ผู้เรียนจะได้ฝึกวินัย ความมุ่งมั่น และความรับผิดชอบในการสร้างและดูแลผักสวนครัว และฝึกความอดทนในการเฝ้ารอผักแต่ละชนิดที่ต้องใช้ระยะเวลาในการเจริญเติบโต รวมถึงช่วยให้ผู้เรียนตระหนักถึงคุณค่าของพืชที่ผู้เรียนลงมือปลูกด้วยตนเอง

     การจัดการเรียนรู้นอกห้องเรียนจึงทำให้ผู้เรียนมีความรู้และความเข้าใจมากขึ้นผ่านการเรียนรู้จากประสบการณ์ตรง ผู้เรียนจะได้รับการพัฒนาทางด้านทักษะที่จำเป็นหลายทักษะ ด้านเจตคติ และด้านความตระหนักต่อการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม และผู้เรียนยังได้รับแรงจูงใจในการเรียนรู้และปลูกฝังการมีคุณลักษณะของการเรียนรู้ตลอดชีวิต ซึ่งคุณลักษณะเหล่านี้ที่ได้จากการส่งเสริมและการพัฒนาผ่านการเรียนรู้นอกห้องเรียนควบคู่กับการเรียนรู้ในห้องเรียน จะเป็นส่วนหนึ่งของคุณลักษณะของผู้เรียนที่สังคมโลกคาดหวังและต้องการในอนาคตได้

บทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของนิตยสาร สสวท. ปีที่ 51 ฉบับที่ 244 กันยายน – ตุลาคม 2566

ผู้อ่านสามารถติดตามบทความที่น่าสนใจเพิ่มเติมได้ที่ https://emagazine.ipst.ac.th/244/4/

บรรณานุกรม

Hammerman, D. R., Hammerman, M. W., & Hammerman, E. L. (1994). Teaching in Outdoor. New York: Maryland.

OECD. (2019). Future of Education and Skills 2030 Concept Note. Retrieved April 25, 2023, from https://www.oecd.org/education/2030-project/teaching-and-learning/learning/skills/Skills_for_2030_concept_note.pdf

Parker, L. (2022). Outdoor Learning, a Pathway to Transformational Learning? Or Another Educational Gimmick? International Journal for Cross-Disciplinary Subjects in Education, 13(1), 4600–4611.

Parker, L. (2022). Outdoor Learning, a Pathway to Transformational Learning? Or Another Educational Gimmick? International Journal for Cross-Disciplinary Subjects in Education. Retrieved April 25, 2023, from https://doi.org/10.20533/ijcdse.2042.6364.2022.0565

กระทรวงศึกษาธิการ. (2560). ตัวชี้วัดและสาระการเรียนรู้แกนกลาง กลุ่มสาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ (ฉบับปรับปรุง พ.ศ. 2560) ตามหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช 2551. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จำกัด.

นันท์พัทธนันท์ เชื้อแก้ว. (2550). การพัฒนารูปแบบการเรียนการสอนโดยบูรณาการการเรียนรู้นอกห้องเรียนและการกระจ่างค่านิยม เพื่อเสริมสร้างความรู้และการปฏิบัติเพื่อสิ่งแวดล้อมของนักเรียนประถมศึกษา กรุงเทพมหานคร. วิทยานิพนธ์ปริญญาเอก, จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. สืบค้นเมื่อ 25 สิงหาคม 2023, จาก https://doi.nrct.go.th/ListDoi/listDetail?Resolve_DOI=10.14457/CU.the.2007.1083

สำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา. (2550). การจัดการเรียนรู้จากแหล่งเรียนรู้. กรุงเทพมหานคร: กระทรวงศึกษาธิการ.

สำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา. (2560). แผนการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2560 - 2579. กรุงเทพมหานคร: กระทรวงศึกษาธิการ.

อรนุช ลิมตศิริ. (2560). การศึกษานอกห้องเรียนเพื่อเสริมสร้างทักษะการเรียนรู้ในศตวรรษที่ 21. Veridian E-Journal, Silpakorn University, 10(3), 1643–1658.